“Exheli” dhe “zgjatja” e jetës së njeriut
(Shpjegim akaidologjik i hadithit të Pejgamberit a.s.)
Pejgamberi a.s. ka thënë:
حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ بُكَيْرٍ حَدَّثَنَا اللَّيْثُ عَنْ عُقَيْلٍ عَنْ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ أَخْبَرَنِي أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُبْسَطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ وَيُنْسَأَ لَهُ فِي أَثَرِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ
“Kush dëshiron që t’i shtohet furnizimi (rrizku) dhe t’i zgjatet jeta, atëherë le t’i mbajë lidhjet e tij farefisnore.”[1]
Hyrje
Secili njeri që ka lindur, e ka edhe fundin e vet, vdekjen. Ky është një proces i natyrshëm që Allahu e ka bërë për të gjitha krijesat pa dallim, për njeriun, për botën bimore e shtazore, për banorët e tokës e të qiellit. Të gjithë e kanë kohën e përfundimit të tyre (exhelin), i cili është i përcaktuar për secilin dhe vjen në kohën dhe momentin e caktuar, as përpara e as përmbrapa.
Konteksti i hadithit dhe fokusimi i çështjes
Hadithin e sipërcituar e shënon imam Buhariu r.h. dhe imam Muslimi r.h. me transmetim nga Enes bin Malik r.a.. Me disa dallime të vogla, hadithin e shënon edhe imam Termidhiu me transmetim nga Ebu Hurejra r.a. pastaj e shënon imam Ahmedi me transmetim “merfuan” nga hazreti Aisheja r.a., po edhe të tjerë. Në parim, ky hadith flet për zgjerimin e furnizimit (rrizkut) të njeriut dhe zgjatjen e jetës së tij, duke e ndërlidhur këtë për mbajtjen e lidhjeve farefisnore.
Së pari, konteksti i hadithit është shumë sfidues, po edhe ekzaltues, sepse flet për dy pika më të ndjeshme për njeriun, furnizimi (rrizku) dhe jeta, e për shkak të të cilave, hazreti Ademi a.s. e pati humbur betejën ndaj Iblisit (shejtanit). Furnizimi (rrizku) dhe jeta janë të lidhura njëra me tjetrën, dhe mbase për këtë arsye kanë ardhur të renditura në këtë hadith. Ai që është në jetë, potencialisht e ka mundësinë e furnizimit. “Rrizku”, sado që është i rëndësishëm për qenien, megjithatë është i suberdinuar nga ekzistenca e vetë njeriut. Rrjedhimisht, jeta e njeriut, apo mundësia e “zgjatjes” së jetës së njeriut, që ka ardhur në këtë hadith është në epiqendër të çështjes, veçanërisht kur dihet se njeriu e ka “exhelin – momentin e vdekjes” i përcaktuar para se ai të lindet.
Së dyti, përmendja e lidhjeve farefisnore si shkak për shtimin e furnizimit dhe zgjatjen e jetës. Është e vërtetë se mbajtja e lidhjeve farefisnore[2] ka një rëndësi të veçantë për vetë jetën e njeriut dhe ndikon në fuqizimin e ymetit islam si tërësi. Sepse, njeriu, shijon ngrohtësi në familjen e tij, me nënën, babain, motrën, vëllanë, gjyshën, gjyshin, hallën, axhën, tezën, dajën, e kështu me radhë. Ky rreth i njerëzve konsiderohet begatia më e madhe, me të cilët e ndanë të mirën dhe të keqen, gëzimin dhe hidhërimin. Kur atij i ndodhë ndonjë e keqe, pikërisht janë të afërmit që e përqafojnë dhe i ndihmojnë, shpirtërisht dhe materialisht, në ato momente që më së shumti ai ka nevojë. Po, edhe në momentet e gëzimit, të afërmit janë ata që e vizitojnë dhe i gëzohen çasteve të lumtura të tij. Me një fjalë rrënjët e gjakut (farefisi) në mes grupit përkatës kanë një lidhje të drejtpërdrejt me Allahut. Për këtë arsye, për nocionin “farefisi”, në Kur’an dhe Hadith ka ardhur fjala “er-rrahimu” (farefisi), e cila derivon prej fjalës “rahime’ (mëshira), më se prej kësaj fjale janë emrat e Allahut “Er-Rrahman” (Mëshirues i përgjithshëm për të gjitha krijesat) dhe”Er-Rrahiim” (Mëshirues i posaçëm për besimtarët islamë në ahiret), dhe që konvergjon plotësisht me realitetin e mëshirës që ekziston brenda njerëzve me afërsi të gjakut – farefisit. Transmeton Abdullah bin Amër, se i Dërguari i Allahut s.a.v.s. ka thënë:
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الرَّاحِمُونَ يَرْحَمُهُمْ الرَّحْمَنُ ارْحَمُوا مَنْ فِي الْأَرْضِ يَرْحَمْكُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ الرَّحِمُ شُجْنَةٌ مِنْ الرَّحْمَنِ فَمَنْ وَصَلَهَا وَصَلَهُ اللَّهُ وَمَنْ قَطَعَهَا قَطَعَهُ اللَّهُ
“Ata që mëshirohen në mes veti, Allahu i mëshiron. Bëni mëshirë ndaj atyre që janë në tokë, se do të bëjë mëshirë mbi ju, Ai që është në qiell. Lidhja farefisnore (er-rrahim) është lozë e emrit të Allahut ‘Er-Rrahman’ (Mëshirëploti), prandaj kush i mban lidhjet farefisnore, Allahu do t’i mbajë lidhjet me të, ndërsa kush i ndërpret, Allahu do t’i ndërprejë lidhjet me të.”[3]
Dhe, kjo mëshirë qëndron e brumosur në ndjenjat instinktive të individit. Për shembull, sa do që njeriu mund të ketë urrejtje ndaj të afërmit të vet, megjithatë në rastet e fatkeqësive ekziston një dhembshuri e thellë, dhe kjo, pa dyshim mbi bazën e rrënjëve të gjakut.
Bazuar në këtë që u tha, besimtari është i obliguar t’i respektojë lidhjet farefisnore dhe mos t’i ndërpresë ato. Mirëpo, shtrohet pyetja, përse në këtë hadith janë përmendur pikërisht lidhjet farefisnore si shkak për shtimin e furnizimit dhe zgjatjen e jetës, e nuk është përmendur, ta zëmë adhurimi (ibadeti) i shtuar ndaj Allahut, apo nxënia e dijës, udhëheqja e drejtë e shtetit, xhihadi (lufta e shenjtë) në rrugën e Allahut, etj.?! Ndërlidhja e lidhjeve farefisnore për mundësinë e shtimit të furnizimit dhe zgjatjes së jetës që ka ardhur në hadith, sigurisht se ka një urtësi, e cila nuk ndërlidhet me (pa)aftësinë tonë, ngase thëniet e Allahut dhe thëniet e Pejgamberit a.s., kanë karakter gjithëpërfshirës, që reflektojnë urtësi në të gjitha kohërat dhe vendet. Ne, mund ta kuptojmë këtë thënie të Pejgamberit a.s. në mënyrën tonë, por, interferimi i lidhjeve farefisnore me zgjatjen e jetës, mund të ketë edhe aspekte të tjera, që dija njerëzore, së paku deri në këtë kohë nuk ka arritur t’i perceptojë. Kundrejt kësaj, mbajtja e lidhjeve farefisnore në kontekst të zgjatjes së jetës së njeriut, mbase “simbolizon stimulimin ekskluziv për mbajtjen e tyre”.Veçanërisht, kur bëhet e ditur se, përveç lidhjeve farefisnore, edhe “bëmirësia” (el-birr-rru) ndikon në zgjatjen e jetës, sipas hadithit, të cilin e transmeton Thevbani se Pejgamberi a.s. ka thënë:
وَلَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا الْبِرُّ
“…dhe as jetën e njeriut nuk e zgjat asgjë përveç bëmirësisë.”[4]
E, fjala “birr-rrun-bëmirësi” në Kur’an ka ardhur me domethënie të përgjithshme, dhe përfshinë shumë aspekte, si: besimi i sinqertë në Allahun, ndihma ndaj të varfërve, falja e namazit, durimi në sprovë, etj.[5], që sipas aspektit sipërfaqësor të këtij hadithi, mund të ndikuakan në zgjatjen e jetës!? Fundja, sipas mendimit tim, se çka mund ta zgjasë jetën e njeriut, nuk është shumë e rëndësishme në këtë çapitje studimore, sepse është çështje variabël. Më e rëndësishme është se “a mund të zgjatet jeta e njeriut apo nuk mund të zgjatet!?”, dhe ky është fokusimi jonë.
Përcaktimi i jetëgjatësisë dhe i vdekjes
Allahu i Lartësuar e ka përcaktuar jetëgjatësinë e njeriut dhe kohën e vdekjes së tij, si dhe e ka përcaktuar çdo gjë, që ka ekzistuar në të kaluarën, që ekziston në të tashmën, dhe që do të ekzistojë në të ardhmen. Muslimani e ka për obligim të besojë se asgjë nuk ndodhë rastësisht në këtë gjithësi, veçse është e përcaktuar në gjithëdijën e Allahut. Jeta dhe vdekja, kur bëhet fjalë për zgjatjen apo shkurtimin e tyre nuk janë në zgjedhjen e njeriut, ato rrjedhin sipas planit të Krijuesit për këtë gjithësi. Kjo, ka të bëjë me besimin në çështjen e “kaderit” (përcaktimi i paraqenë), i cili është kushti i gjashtë i besimit islam. Nocioni “kader”, në kuptim të përgjithshëm nënkupton “Diturinë e Allahut të Madhëruar dhe Vullnetin e Tij të lartmadhërishëm që në ezel (pafillimësi[6]), ndaj çdo gjëje që në kohën kur ato të sillen në ekzistencë të krijohen sipas kësaj dhe kësaj cilësie” (علم اللهِ تعالي و إرادته سبحانه الأشياء في الأزل حين توجد أن توجد علي صفة كذا و كذا)[7]. Kjo do të thotë se jetëgjatësia e njeriut dhe momenti i vdekjes së tij (exheli) janë të përcaktuar në gjithëdijën e Allahut akoma pa ndodhur ato. Kjo gjithëdije e Allahut, përbën fazën e parë dhe kryesore në të cilën mbështetet ekzistimi i jetës dhe vdekjes, po edhe i çdo gjëje tjetër. Ndërsa, faza e dytë është evidentimi (shkrimi) i jetës dhe vdekjes në librin i cili quhet “Levhi Mahfudh”[8] (Pllakën e Ruajtur), e cila mban të regjistruar çdo gjë që do të ekzistojë në këtë gjithësi, me detajet më të hollësishme të tyre, dhe është reflektim i drejtpërdrejtë i gjithëdijës së Allahut për ekzistimin e gjërave. Pejgamberi a.s. ka thënë se Allahu e ka urdhëruar lapsin që të shkruajë për çdo gjë:
( ان ) أوَّلَ ماَ خَلَقَ اللهُ الْقَلَمُ ، فَقَالَ لَهُ : أكْتُبْ ، قاَلَ : ياَ رَبِّ ، وَ ماَ ( ذَا ) أكْتُبُ ؟ قال : أكْتُبْ مَقاَدِيرَ كُلِّ شَيْئٍ حَتَّى تَقُوم السَّاعَةُ . (صحيح )
“Gjëja më e parë të cilën e ka krijuar Allahu është lapsi. Pastaj i ka thënë atij (lapsit) shkruaj! Ai ka thënë: O Zoti im çka të shkruaj? Ka thënë (Allahu): Shkruaj caktimet për çdo gjë deri në Ditën e Kijametit.”[9]Dhe, lapsi ka shkruar për çdo gjë që do të ekzistojë.
Këtë të vërtetë e sqaron më së miri fjala e Allahut si në vijim:
مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا
إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ
“Nuk ndodh asnjë fatkeqësi në tokë e as në trupin tuaj e që mos të jetë në shënime (libër, Levhi Mahfudh) para se të ngjajë ajo, e kjo për Allahun është lehtë.” (Kur’ani, El-Hadid, 22). Në këtë ajet është saktësuar se çdo gjë është e regjistruar në libër para se të ndodhë ajo. Aty, paraprakisht ruhen dhe janë të evidentuara të dhënat e hollësishme për çdo krijesë. Jo vetëm për jetëgjatësinë tonë, apo për momentin e vdekjes (exhelin), që jemi duke diskutuar, po edhe për specifikat tona më personale, për veprimet tona të përditshme, për qëllimet dhe mendimet tona, pastaj sa vite do të jetojë njeriu, në çfarë rrethanash do të vdes, kur do të vdes, etj., pra, gjithçka. Për këtë të vërtetë ka konsenzus i gjithë ymmeti i Pejgamberit a.s. dhe ky është besimi i ehlus-sunnetit ve’l-xhemaati. Imami i medh’hebit hanefij, Ebu Hanife r.h. thotë: “Allahu i Madhëruar është i Gjithëdijshëm për të gjithë sendet edhe para krijimit të tyre. Ai është i Cili i ka përcaktuar gjërat (sipas dëshirës së Vet) dhe i ka krijuar ato. Dhe nuk ekziston asnjë send as në këtë botë e as në botën tjetër, përpos se ai të jetë me dëshirën e Tij, me gjithëdijën e Tij, me përcaktimin e Tij, me krijimin e Tij, dhe me shkrimin e Tij në Levhi Mahfudh – Pllakën e Ruajtur.”[10]
Më tej, Pejgamberi a.s. e shpjegon kohën e shkrimit të fateve njerëzore, kur thotë:
قدر الله مقادير الخلق قبل أن يخلق السماوات و الأرض بخمسين ألف سنة و كان عرشه علي الماء
“Allahu i ka përcaktuar caktimet e njerëzve, para se t’i krijojë qiejt dhe tokën për 50 mijë vjet, kurse Arshi i tij ishte mbi ujë.”[11] E, në hadithin në vijim, të cilin e transmeton Iben Abasi r.a., Pejgamberi a.s. thotë se lapsi e ka kryer shkrimin në kohën kur është urdhëruar dhe nuk shkruan më: “Janë ngritur lapsat dhe janë tharë fletët”.[12] Domethënë, ajo që është shkruar në Levhi Mahfudh, absolutisht nuk mund të ndryshojë për asnjë detaj më të vogël, e ajo që nuk është e shkruar aty nuk do të ekzistojë. Ky është një parim themeltar i besimit islam.
“Exheli” as nuk shpejtohet e as nuk vonohet
Pjesë e “kaderit” të Allahut dhe e shkrimit në Levhi Mahfudh, pa dyshim është edhe “jetëgjatësia” dhe “exheli” i njeriut. “Levhi Mahfudh”, që në përkthim do të thotë “pllaka e ruajtur”, dhe është një emërtim mjaft domethënës, është libri që nuk i nënshtrohet plotësimeve, ndryshimeve, ngutjeve, vonimeve apo diçka tjetër. Nuk është libri, në të cilin shkruajnë melaqet “katibin”, sikurse ngatërrohet. Në këtë kontekst, jetëgjatësia dhe afati i vdekjes nuk ndryshojnë, veçse ashtu siç janë përcaktuar nga Allahu dhe janë evidentuar në Libër.
Njeriu vdes sipas “exhelit” të tij, dhe e ka vetëm një “exhel”, i cili as nuk shpejtohet e as nuk vonohet. Ky është drejtimi i ehlus-sunnetit vel xhematit[13], dhe mbështetet në argumente nga Kur’ani dhe Sunneti i Pejgamberit a.s.. Allahu i Madhëruar në Kur’an thotë: “… E kur të vijë afati i tyre, për asnjë moment nuk mund ta vonojnë e as ta ngutin.” (En-Nahl, 61).[14] Në këtë rrafsh, ekzistojnë shumë hadithe të Pejgamberit a.s. Transmeton imam Muslimi r.h. me transmetim nga El-Ma’rur bin Suvejd nga Abdullahi se me një rast Ummu Habibe – gruaja e Pejgamberit a.s. e ka bërë këtë lutje:
O Allahu im, më kënaq me burrin tim – Resulullahin s.a.v.s., me babain tim – Ebu Sufjanin dhe me vëllaun tim – Muaviun. Me këtë rast Pejgamberi a.s. i tha asaj: “Ti po i kërkon Allahut për exhelin – i cili është i caktuar, për ditët që janë të kufizuara dhe për furnizimet që janë të ndara. Absolutisht, asgjë nuk mund të shpejtohet apo të vonohet, veçse sipas asaj që është e lejuar (caktuar). Sikur t’i kërkoje Allahut që t’ju mbrojë nga dënimi i zjarrit të xhehennemit, ose nga dënimi i varrit, kjo do të ishte më mirë për ju dhe më me dobi.[15] Imam Neveviu, kur e komenton këtë hadith thotë: “Ky hadith, drejtpërdrejt ka të bëjë me atë se “exhelet” (axhal) dhe furnizimet (erzak) janë të vendosura para se të ndodhin, dhe nuk mund të ndryshojnë nga ajo që Allahu i Lartësuar i ka caktuar dhe i ka ditur që në ezel (pafillimësi). Prandaj, teoria e shtimit dhe e pakësimit real të tyre është diçka e pamundshme.”[16]
Disa njerëz, mendojnë se mbytja e njeriut, nënkupton shpejtim të “exhelit” dhe ndërrim të “kaderit” të Allahut. Kjo nuk është e vërtetë. Ehlu’s-sunneti vel xhemati kanë thënë: “I mbyturi (el-maktulu) vdes sipas afatit të përcaktuar të jetës së tij (exhel), dhe ai nuk ka “exhel” tjetër përpos një “exheli”. Kjo është çështje përfundimtare në gjithëdijen dhe vullnetin e Allahut të Lartësuar, dhe nuk ka refuzues të vendimit dhe përcaktimit të Tij.”[17] Sepse, gjithëdija e Allahut është absolute nga pafillimësia, dhe nuk i nënshtrohet as plotësimit e as ndryshimit e as ndikimit nga faktorë të jashtëm. Nuk mund të themi se dija e Allahut shtohet në vazhdimësi, apo të themi se vendimet e Allahut ndërrohen, sikurse themi për njeriun. Atribuimi i këtyre ndaj Allahut çon në mosbesim, sepse, i atribuon Allahut dobësi. Përkundrazi, dija dhe të gjitha cilësitë e Allahut janë të përkryera, dhe nuk i nënshtrohen asnjë ndryshimi apo plotësimi të mëvonshëm. Nëse Allahu e ka shkruar në Levhi Mahfudh momentin e vdekjes së njeriut, kjo do të ndodhë në pajtim të plotë me atë shkrim. Kjo vlen edhe për furnizimin (rrizkun) dhe për çdo gjë tjetër. Askush nuk do të vdes pa e përfunduar atë që i është shkruar nga rrizku dhe afati i jetëgjatësisë. Transmeton Iben Mes’udi se Pejgamberi a.s. ka thënë: “Xhibrili më ka inspiruar se asnjë shpirt nuk do të vdes pa e përmbushur rrizkun dhe exhelin e tij, andaj frikësohuni Allahut, dhe tregohuni të bukur në kërkesë!…”[18]
Në këtë kuptim, është ajeti i Kur’anit:
إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّـهِ يَسِيرٌ وَمَا يُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا يُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ ۚ
“Dhe jeta e askujt – as nuk zgjatet as nuk shkurtohet e që të mos jetë e shënuar në Libër. Me të vërtetë, kjo për Allahun është lehtë!” (Fatir, 11).[19] Fakti se në këtë ajet është përmendur ‘zgjatja’ dhe “shkurtimi” i jetës, ka bërë që disa njerëz të mendojnë se megjithatë, mund të vjen në konsideratë zgjatja dhe shkurtimi real i jetës. Por, kjo nuk është e vërtetë, sepse kuptimi i ajetit i referohet evidentimit në Levhi Mahfudh, i cili veç ka ndodhur. Ndërsa, sa i përket zgjatjes dhe shkurtimit të përmendur në këtë ajet, transmeton Seid bin Xhubejr nga Ibn Abas r.a., I cili ka thënë: “Allahu e ka shkruar jetën e njeriut (në librin personal të njeriut), sa vite do të jetojë, sa muaj, sa ditë dhe sa orë. Pastaj, në një libër tjetër ose më poshtë në të njëjtin libër, e ka shkruar: Shkoi nga jeta e tij një orë kohëgjatësi, shkoi një ditë, shkoi një muaj, shkoi një vit, dhe kështu deri sa të përmbushë afatin e jetëgjatësisë së tij.” Po ashtu, Seid bin Xhubejr r.a. thotë: “Ajo që ka shkuar nga jeta e tij konsiderohet pakësim (naksanun), e ajo që ka të bëjë me të ardhmen është jeta që e jeton, prandaj përemri “hi“që ka ardhur në ajet (umurihi) i referohet atij që e jeton jetën (المعمَّر).”[20]
Roli i lutjes (duas) dhe (mos)ndryshimi i “kaderit”
Kundrejt asaj që u tha më sipër, pra se jetëgjatësia dhe vdekja janë të përcaktuara në “kaderin” ezelij (të pafillim në kohë) të Allahut, dhe se momenti i vdekjes së njeriut (exheli) nuk shpejtohet e as nuk vonohet, në anën tjetër, aparenca e hadithit që jemi duke e shpjeguar e lë mundësinë e zgjatjes së jetës, i cili thotë: “Kush dëshiron që t’i shtohet furnizimi (rrizku) dhe t’i zgjatet jeta, atëherë le t’i mbajë lidhjet e tij farefisnore.” Në këtë aspekt, janë edhe shumë hadithe të tjera, sidomos hadithet që flasin për rëndësinë e lutjes – duas ndaj Allahut, e cila është cilësuar se ndikon në ndryshimin e “kaderit”, e ndryshimi i kaderit, do të thotë se e lë mundësinë e zgjatjes së jetës dhe vonimin e exhelit: “Kaderin (caktimin e Allahut për një vepër) nuk e ndryshon asgjë përveç duas – lutjes, dhe as jetën e njeriut nuk e zgjat asgjë përveç bëmirësisë.”
Është e vërtetë e pamohueshme se lutja (duaja) ndaj Allahut konsiderohet si arma kryesore e besimtarit për kërkimin e të mirave nga Allahu dhe largimin e të këqiave. Kur’ani dhe Sunneti aq shumë i japin rëndësi bërjes së lutjes (duas), sa që efektin e saj e konsiderojnë si shumë të madh. Kjo, mbase është e vërtetë, sepse, sikur lutja (duaja) të mos kishte efekt, Allahu nuk do të na urdhëronte që të bëjmë lutje në vazhdimësi. I Lartëmadhërishmi në Kur’an ka thënë: “E kur robët e Mi të pyesin ty për Mua, Unë jam afër, i përgjigjem lutjes kur lutësi më lutet…” (El-Bekare, 186); “Lutnie Zotin tuaj të përulur e në heshtje…” (El-A’raf, 55), dhe shumë ajete të tjera.
Pastaj, le t’I kthehemi argumenteve historike e të vërtetojmë se, sa e sa lutje të njerëzve të devotshëm, Allahu i ka pranuar, dhe sa e sa sprova, Allahu i ka larguar për shkak të lutjes (duas). Mund të përmendim lutjet e Pejgamberit a.s. për shi, më se Pejgamberi a.s. akoma pa zbritur nga shkallët e minberit, shiu filloi të pikojë. Domethënë, lutja e tij, ka dhënë efekt momental. Le ta kujtojmë duanë e pejgamberit Zekerija a.s., “…Kur ai iu lut Zotit të vet me një zë të ulët…” që t’i dhurojë një pasardhës. Kjo ka ardhur në Kur’an në kaptinën “Merjem”. Pas kësaj lutjeje (duaje), Allahu e përgëzoi: “O Zekerija, Ne po të përgëzojmë ty me një djalë, emri i të cilit është Jahja…” (Merjem, 3-7). Apo duaja e Ibrahimit a.s. “Zoti im, më dhuro mua (një fëmijë) prej të mirëve! Ne e gëzuam atë me një djalë që do të jetë i butë (i sjellshëm).” (Es-Safat, 100-101). Pastaj, në një rast, Pejgamberi a.s. në duanë e kunutit, e ka bërë këtë lutje: (و قنيي شر ما قضيت – “Më ruaj nga e keqja që e ke përcaktuar“.[21]
Mbi të gjitha mund ta përmendim atë rastin e shokëve të Pejgamberit a.s. Transmeton Ebu Seid El-Hudrij r.a. se një grup nga sahabët u nisën në udhëtim. Kur arritën në një fshat, kërkuan prej fshatit konak, por ata refuzuan t’u ndihmojnë. Por, ç’e do që zotëriu i fshatit u thumbua (nga akrepi). Njerëzit për rreth tij i bënë të gjitha përpjekjet për ta shëruar, por pa sukses. Njëri nga ta tha: Sikur të shkonim te ai grupi (i sahabëve), ndoshta ata kanë ndonjë ilaç. Pasi shkuan iu drejtuan me këto fjalë: O ju grup i sahabëve, i pari jonë i fshatit është thumbuar, ne i kemi bërë të gjitha për pjeket, por pa sukses, a mos gjendet tek ju ndonjë gjë shëruese!? Njëri prej sahabëve tha: Po, pasha Allahun unë mund t’i bëj trajtim shërues, mirëpo, ne kërkuam prej juve konak, ndërsa ju refuzuat, andaj edhe unë nuk mund të bëj asgjë, për derisa ju nuk na jepni neve një shpërblim. U morën vesh që t’ia japin një tufë prej dhenëve. Sahabiu e filloi trajtimin shërues ndaj të sëmurit, dhe i lexoi kaptinën “El-Hamdulil-lahi rabi’l alemin…” (el-Fatihatu). Trajtimi pati sukses, i sëmuri u shërua, dhe filloi të ecë, ndërsa ata ia dhanë shpërblimin e dhenëve. Dikush prej sahabëve tha: ndajini këto dhenë, porse ai që e bëri trajtimin shërues tha: mos bëni asgjë deri sa të shkojmë te Pejgamberi a.s. dhe t’ia tregojmë rastin, dhe pastaj do të veprojmë ashtu si na thotë ai. Kur shkuan te Pejgamberi a.s., ia treguan rastin, Pejgamberi a.s. i tha: Po, kush të mësoi se El-Fatia është shëruese? Mirë paskit bërë, dhe tha: Ndani ato dele ndërmjet jush, edhe mua më jepni një hise.”[22] Në këtë rast, lutja – duaja e sahabiut, në fakt pati efekt konkret, dhe u bë shkak për t’ia zgjatur jetën personit në fjalë.
Ekzistojnë edhe shumë shembuj të tjerë nga Kur’ani dhe Sunneti, të cilët, në një farë aspekti krijojnë përshtypjen se lutja (duaja) ndikon në kualifikimin momental të veprës, rrjedhimisht edhe të “ndryshimit” të kaderit. Po ashtu, në këtë aspekt, shembull ideal është rasti i atyre tre personave, të cilët, gjersa natën ishin duke pushuar në shpellë, pa pritmas një gur I madh u rrokullis nga kodra dhe ua mbylli plotësisht hyrje-daljen e shpellës. Ata, nuk kishin rrugëdalje tjetër, veçse t’i luten Allahut, që për hir të veprave të tyre të mira t’ua largojë gurin. Se cili prej tyre iu lut Allahut, dhe Allahu I Lartësuar pas lutjes së çdonjërit prej tyre e lëvizi gurin gradualisht gjersa ata patën mundësi të dalin dhe të shpëtojnë. Këtë hadith e transmeton Buhariu dhe Muslimi nga Abdullah ibn Omer ibn El-Hattab r.a., dhe është edhe një dëshmi për rolin e vërtetë të lutjes (duas).[23]
Lutja (duaja) është shkak dhe është prej “Kaderit”
Rolin e lutjes (duas) askush nuk mund ta mohojë. Në parim, lutja (duaja) ndikon, respektivisht ka ndikuar në kualifikimin e asaj që është shkruar, por ky kualifikim është shkruar në Levhi Mahfudh për shkak të lutjes (duas). Kjo ka të bëjë me gjithëdijën e Allahut të Lartësuar. I Lartësuari e ka ditur me dijen e Tij ezelijje (të pafillim) se akëcili njeri do të bëjë lutje (dua) për një vepër. Kështu që, vetë lutja sikurse edhe vepra e kualifikuar si shkak i asaj lutjeje, janë të determinuara për të ndodhur në mënyrë konvergjente me “kaderin” e Allahut. Dijetarët thonë se “kaderi” i Allahut i ngjason pasqyrës, e cila e tregon dukjen tënde, por nuk ndikon në dukjen tënde. Njeriu, gjatë jetës së tij, gjithësesi ka për të vepruar brenda asaj që i është shkruar, më se ai do të bëjë lutje për arritjen e veprës së dëshiruar, dhe pastaj do ta përjetojë mirësinë e asaj vepre, e cila është kualifikuar në “kader” si rezultat i efektit të lutjes (duas). Në rastin e kundërt, nuk mund të ndodhë që njeriu ta arrijë mirësinë e veprës në fjalë pa e bërë lutjen, sepse do të ishte dalje nga kaderi, apo se në këtë gjithësi ndodhë edhe ajo që nuk është shkruar, e kjo është e pamundur.
Ky zhvillim ka ndodhur në gjithëdijën absolute dhe unikate të Allahut, jashtë çdo mendimi se ajo i është nënshtruar plotësimit apo ndryshimit. Imam Nurudin Es-Sabuni, thotë: “Esenca e kësaj është se Allahu i Lartësuar ashtu siç e di asgjënë (المعدوم), e cila do të ekzistojë, si do të jetë, po ashtu e di asgjënë, e cila nuk do të ekzistojë, e në qoftë se do të ekzistojë, si do të jetë. Siç ka lajmëruar hipotetikisht për banorët e xhehenemit, që nëse do të ktheheshin në këtë botë (dynja), do të ktheheshin përsëri në atë, që kanë qenë, pra në mosbesimin (kufrin) e tyre, me gjithë gjithëdijen e Tij, se kthimi i tyre nuk do të ndodhë asnjëherë: “Prandaj, edhe sikur të ktheheshin, ata do të përsëritnin atë, që e kishin të ndaluar, e s’ka dyshim, ata janë gënjeshtarë”. (El-En’am, 28).[24]
Nga sa u tha më lartë, lutja (duaja) dhe vepra bashkërisht janë prej “kaderit” të Allahut (والأسباب مقدرة كالمسببات).[25] Zatën, duaja nuk bëhet për arritjen e një gjëje inekzistente, por për diç, që natyrshën mendohet se mund të ekzistojë. Asgjë nuk është shkruar në Levhi Mahfudh pa u shkruar detajet dhe shkaku (بلا وصف و لا سبب). Për shembull, Allahu e ka shkruar se Zejdi do të jetë musliman, por e ka shkruar edhe shkakun e bërjes së tij musliman, në këtë rast “për shkak të zgjedhjes dhe mundësisë së tij dhe ngase e do imanin e nuk e do kufrin”. Apo, e ka shkruar që Amri të jetë pabesimtar (kafir) për shkak të zgjedhjes dhe mundësisë së tij, dhe se e do mosbesimin (kufrin) e nuk e do imanin.[26] Allahu në Kur’an ka thënë se shiu është prej shkaqeve që e gjallëron tokën “…e me te ngjall tokën pas vdekjes…” (El-Bekare, 164).[27] Imam Gazaliu thotë: “Dije se prej kaderit është largimi i sprovave nëpërmjet lutjes (duas). Duaja është shkak për largimin e sprovave dhe tërheqjen e mëshirës së Allahut, ashtu sikurse uji që është shkak për birjen e bimëve.”[28] Ndërsa, këtë që dëshirojmë ta themi, e sqaron më së miri Pejgamberi a.s., kur një sahab e kishte pyetur: “O I Dërguari I Allahut, ne bëjmë rukje, me të cilën shërohemi, pastaj përdorim ilaç dhe kurohemi, bëjmë dua dhe shërohemi, çfarë mendoni, a mos ndoshta këto e ndryshojnë kaderin e Allahut.Pejgamberi a.s. thotë: “Edhe ato janë prej kaderit të Allahut.”[29]
Në këtë kuptim duhet të kuptohen të gjitha citate, që në sipërfaqësinë e tyre duken kontradiktore, apo lënë mundësinë e ndryshimit të “kaderit” për shkak të lutjes (duas),[30] siç është hadithi: “Kaderin (caktimin e Allahut për një vepër) nuk e ndryshon asgjë përveç duasë…”[31]; apo hadithi, të cilin e transmeton Ibni Omeri r.a. Pejgamberi a.s. ka thënë: “Me të vërtetë duaja bën dobi për atë që ka zbritur dhe për atë që akoma nuk ka zbritur. Robër të Allahut, bëni lutje-dua sa më shumë!” [32]
Po ashtu, në këtë kuptim duhet të kuptohet lutja (duaja) e Ibën Mes’udit r.a. apo e hazreti Omerit r.a., i cili teksa bënte tavaf rreth Qabes, me lot në sy i lutej Allahut me këto fjalë: “O Allahu im, nëse e ke shkruar që unë të jem nga banorët e xhennetit, atëherë më forco në këtë, e nëse më ke shkruar që të jem prej banorëve të xhehennemit dhe mëkatarëve, atëherë më fshij nga kjo, dhe më forco që të jem prej banorëve të xhennetit dhe të falurve. Me të vërtetë, Ti e shlyen atë që do dhe e forcon (atë që do), dhe tek Ti është Libri Bazë (Ummu’l Kitab – Levhi Mahfudhi).”[33]
Ndërsa, sa i përket ajetit të Kur’anit:
وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ يَمْحُو اللَّـهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ ۖ
“Allahu shlyen (nga ajo evidencë) çka të dojë, e edhe forcon (çka të dojë). Vetëm tek Ai është baza e Librit (Levhi Mahfudhi).” (Er-Rra’d, 39), ekzistojnë shpjegime adekuate.[34] Ulematë kanë mendime të ndryshme rreth asaj se çka konsiston pjesa e ajetit në fjalë, ku Allahu ka thënë: “Shlyen (nga ajo evidencë) çka të dojë, e edhe forcon (çka të dojë)…” Ikrameja thotë se Allahu i Lartësuar, për shkak të pendimit të robit, i shlyen të gjitha mëkatet e shkruara dhe “forcon” duke i shndërruar në të mira, sikurse ka thënë Allahu: “Të tillëve, Allahu të këqiat ua shndërron në të mira…” (El-Furkan, 70). Ibën Abbasi r.a. thotë: “E shlyen nga regjistri i melaikeve (divani’l-hafedhati) atë vepër që nuk është e mirë e as e keqe, pasiqë ato janë të urdhëruara që të shkruajnë çdo gjë prej fjalëve dhe veprave.” Ndërsa, Haseni r.a. thotë se ajeti ka të bëjë me “exhelet” e njerëzve. Allahu i Lartësuar, në natën e kadrit (në Muajin Ramazan) e shkruan se kush do të vdesë në vitin e ardhshëm, andaj disa njerëz “i fshin” prej regjistrit të të gjallëve dhe “i forcon” në regjistrin e të vdekurve.[35] Ka edhe mendime të tjera, porse të gjithë dijetarët janë unikë se ajeti nuk ka të bëjë asgjë me shlyerjen apo ndërrimin e “kaderit” të Allahut.
Konkludimi i çështjes dhe domethënia e “zgjatjes së jetës”
Nga sa u tha më lartë, u vërtetua se:
· Allahu është i Gjithëdijshëm për çdo gjë, që në pafillimësi, dhe dija e Tij është unikate dhe absolute dhe nuk i nënshtrohet në asnjë mënyrë plotësimeve të mëvonshme, ndërrimeve apo përmirësimeve;
· Allahu e ka përcaktuar në “kaderin” e Tij dhe e ka shkruar në “Levhi Mahfudh” jetëgjatësinë e njeriut dhe momentin e vdekjes së tij (exhelin), si dhe çdo veprim të njeriut, prej furnizimeve apo tjetër, duke përfshirë detajet më të hollësishme të mundshme;
· Momenti i vdekjes (exheli) është një i vetëm dhe nuk ndërron, ai nuk mund të shpejtohet apo të vonohet, veçse si është i përcaktuar në kaderin e Allahut të Madhëruar.
Ndërsa, sa i përket “shtimit” të jetës së njeriut që ka ardhur në hadithet e Pejgamberit a.s. dhe në këtë hadith që jemi duke e shpjeguar, dijetarët islamë mendojnë se domethënia e tij është në disa aspekte, si në vijim:
1) “Shtimi” i përmendur në hadith është me domethënie alegorike dhe ka të bëjë me mirësitë e dhëna në jetë, siç janë përkushtimi i njeriut për adhurimin e Allahut, shpenzimi i kohës në vepra të mira që do t’i bëjnë dobi në botën tjetër, si dhe largimi i tij nga rrugët e këqia.[36] Në analogji me këtë është ajo që e ka thënë Pejgamberi a.s. se, Allahu ia ka dhënë këtij ymeti natën e “Lejletu’l-Kadrit”[37], për shkak se jeta e tij është përcaktuar të jetë më e shkurtër se jeta e ymeteve të kaluara. Mbajtja e lidhjeve farefisnore, është produkt i përudhjes në rrugën e adhurimit dhe mbrojtje nga mëkatet, më se pas vdekjes së tij do të ngel një përkujtim i mirë për të, dhe kjo sikur e bën të pavdekshëm. Pjesë e këtij përkujtimi të mirë janë dija e dobishme që e ka lënë njeriu, pastaj një sadaka që njerëzit kanë dobi prej saj, si dhe trashigimtarët e mirë[38];
2) Ky “shtim” përmbahet në gjithëdijen e Allahut të Lartësuar. Për shembull, nëse një njeri nuk do të kultivonte lidhje farefisnore, jeta e tij do të ishte pesëdhjetë vjet. Mirëpo, Allahu e ka ditur se ai do t’i mbajë lidhjet farefisnore dhe jeta e tij është përcaktuar të jetë shtatëdhjetë vjet. Vendimi dhe vullneti i Allahut është se ai do t’i arrijë dhe të jetojë deri në shtatëdhjetë vjet. Prandaj, ky njëzetëshi emërtohet ‘shtim’ (زيادة) për shkak të respektimit të lidhjeve farefisnore, e cila ngrihet në gjithëdijen e Tij. Në të kundërtën, jeta e tij do të ishte pesëdhjetë vjet.[39]
3) Ky “shtim” është shtim i vërtetë i jetës, por ndodh vetëm në dijën e melekut të autorizuar për marrjen e shpirtërave të njerëzve dhe jo në dijen e Allahut. Për shembull, melekut të vdekjes sikur i thuhet: jeta e filanit është njëqindë vjet nëse ai i mban lidhjet farefisnore, ndërsa gjashtëdhjetë vjet nëse nuk i mban. Ndërkohë, që në gjithëdijën e Allahut është fare e ditur nëse ai do t’i mbajë apo jo. Ajo që ka të bëjë me gjithëdijën e Allahut nuk ndërron, dhe “exheli” as nuk shpejtohet e as nuk vonohet, ndërsa ajo që ka të bëjë me dijën e melekut, pikërisht është ajo që mund të përmbajë shtimin ose pakësimin (pasiqë meleku arrinë ta dijë një punë pasi të marrë urdhër për kryerjen e saj), dhe në këtë kuptim është ajeti: “Allahu shlyen (nga ajo evidencë) çka të dojë, e edhe forcon (çka të dojë)…” (Er-Rra’d, 39). “Shlyerja” dhe “forcimi” kanë të bëjnë me dijën e melekut, ndërsa ajo që është në “Um-mu’l-Kitab – Levhi Mahfudh” e që konsiston gjithëdijën e Allahut, kurrë nuk mund të ndërrojë.[40]
[1]Transmeton Buhariu dhe Muslimi. (Shih: El-Askalanij, Fet’hu’l-Bari Sherhu Sahihi’l-Buhari, Kitab: El-Edeb, bab: men busita lehu fir-rrizki bi siletir-rrahim, hadithi nr. 5986, botimi i parë, daru’s-selam, Rijad, 2000, vëll. 10, fq. 510; En-Nevevij, Sherhu Sahihi’l-Muslim, Kitab: El-Edeb, babu: Siletur-rrahim…, hadithi nr. 6471, Daru’l-Marifeti, pa vit të botimit, Bejrut – Liban, Vëll. 16, fq. 429).
[2] Rreth asaj se kush bën pjesë në farefis, ekzistojnë tri përkufizime. Përkufizimi i parë “farefisninë” e kufizon në bazë të konceptit islam, i cili e ndalon martesën (El-meharim). Përkufizimi i dytë “farefisninë” e kufizon në bazë të konceptit islam të trashigimtarëve legjitim (jetevarithune). Ndërsa, përkufizimi i tretë “farefisninë” e konsideron si nocion të përgjithshëm dhe e kufizon në bazë të asaj që përmban nocioni i mitrës (er-rrahim), e që në gjuhën e gjenealogjisë i thonë trungu familjar. Sipas këtij të fundit, pjesë e farefisit janë të gjithë ata që kanë afërsi të gjakut, dhe ata janë: prindërit dhe prindërit e tyre dhe të tjerët përpjetë, fëmijtë dhe fëmijtë e tyre dhe të tjerët teposhtë, vëllezërit, motrat, axhëllarët, hallat, dajtë, tezët, fëmijtë e tyre dhe nipat e mbesat e tyre. (shih: Shih: Abdur-rrahman bin Ajid El-Ajid, Siletur-rrahim, sipas: http://www.saaid.net/rasael/252.htm, data e citimit: 15.09.2013).
[3] Suneni I Termidhiut, kitabu: El-birr-rru ves-siletu an Resulilahi, babu: ma xhae fi rahmetin-nasi, nr. 1847. Ebu Isa, thotë se hadithi është “hasenun sahihun”.
[4] Musnedi i Ahmedit, kapitulli: Baki Musnedi Ensar – ve min hadithi Thevban, nr. 21379. Me disa dallime të vogla, këtë hadith e transmetojnë edhe Imam Termidhiu në kapitullin “El-Kader an Resulilahi – ma xhae la jerud-du’l kader il-la dua”; Iben Maxheh, dhe të tjerë.
[5] Për kuptimet e saj flet sidomos ajeti El-Bekare, 177.
[6] Nocioni “el-ezel” është shprehje që nënkupton pafillimësinë, si nga aspekti i pafillimësisë në mosekzistencë (ademij-jen), si nga aspekti i pafillimësisë në ekzistencë (vuxhudij-jen). Kjo shprehje me këtë kuptim i takon vetëm Allahut xh.sh., i Cili është i Përhershëm pa fillim dhe i Gjithmonshëm pa fund. (Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, Avnu’l muridi lish-sherhi xhevhereti’t-tevhidi fi akideti ehli sunneti ve’l xhemaati, Darul Beshair, botimi i dytë, pa vend botimi, 1999/1419, vëll. I, fq. 291).
[7] Vehbi Sulejman Gavoçi, Erkanu’l imani, botimi i katërt, Muessesetur-rrisale, Bejrut, 1988/1409, fq. 303.
[8] Levhi Mahfudhi – është Pllaka e Ruajtur në të cilën janë të regjistruara çdo gjë në mënyrë të hollësishme. Të vërtetën e saj nuk e di askush përveç Allahut xh.sh. Nganjëherë ajo shprehet me emrin Um-mu’l Kitab – nëna e librit dhe cilësohet se është një depo në të cilën janë të regjistruara gjithçka që ka ndodhur dhe gjithçka që do të ndodhë nga ajo që është e përcaktuar në gjithëditurinë e Allahut. Përmendja e saj ka ardhur në Kur’an. (Ebu Abdilah Amir Abdilah Falih, Mu’xhemu elfadhi’l akideti, botimi i dytë, Rijad, 1420 h /2000, fq. 363 – 364.)
[9] Transmeton Ebu Davudi, hadithi është i vërtetë (sahih). Ky laps, sipas shumë komentatorëve të Kur’anit është ai në të cilin është betuar Allahu i Lartësuar në kaptinën El-Kalem, 1-2. (Shih: Ibnu Ebi’l-Iz-z El-Hanefij, Sherhul akidetit-tahavije, botimi i nëntë, el-mektebetu’l Islamij, Bejrut, 1408 h \ 1988 m, fq. 264).
[10] El-Magnisavi, Sherhu’l-Fikhi’l-Ekber li’l-Imam A’dha Ebi Hanifete En-Nu’man bin Thabit, Daru’n-Nil, Izmir, Turqi, 2007, fq. 31.
[11] Transmeton Imam Muslimi në Sahih. Duke u bazuar në këtë Hadith, dijetarët thonë se Arshi është krijuar para qiejve dhe tokës.
[12] Transmeton Termidhiu në Sunen.
[13]Shih: Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq. 982.
[14] Po ashtu, shih ajetet: El-Munafikun, 11; Nuh, 4, etj.
[15] Sahihu’l Muslim, hadithi nr. 6712.
[16] Neveviu, Sherhu Sahihi’l-Muslim, Daru’l-Marifeti, pa vit të botimit, Bejrut – Liban, Vëll. 16, fq. 429.
[17] Nurud-din Es-Sabuni, Kitabu’l-bidajeti mine’l-kifajeti fi’l-hidajeti fi usulid-din, verifikimin shkencor dr. Fet’hullah Hulejf, darul mearif, Egjipt, 1969, fq.133.
[18] Transmeton Ibn Hibbani në Sahih.
[19] Përkthimi i ajetit sipas Hasan ef. Nahit. (www.zeriislam.com).
[20] El-Kurtubij, El-Xhamiu li Ahkami’l-Kur’an; En-Nesefij, Medarikut-tenzil ve hakakiku’t-te’vil, komentimi i ajetit Fatir, 11.
[21] Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq. 964.
[22] Sahihu’l-Buhari, Kitab: Et-Tib-b, babu: En-nefethu fir-rrukjeti, hadithi nr.5749.
[23] Neveviu, Rijadu’s-salihin – version i shkurtuar, përktheu Miftar Ajdini, Qemajl Morina, Nexhat Ibrahimi, Urtësia, Shkup, 1416/1995, fq. 14-15.
[24] Nurud-din Es-Sabuni, po aty, fq.134.
[25] Ali Xhumaja (mufti i ‘dejjares’ së Egjiptit)”El-Bejanu lem-ma jushgalu’l-edh’han’, boton: el-mukhadu lin-neshri vet-tevzi”, 2005, Kairo – Egjipt, fq. 129.
[26] El-Magnisavi, po aty, fq. 32
[27] Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq. 954.
[28] Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq. 955
[29] Transmeton Tirmidhiu.
[30] Shih dhe krahaso: Ali Xhumaja, po aty, fq. 129.
[31] Transmeton Ahmedi, Termidhiu, Iben Maxheh dhe të tjerë.
[32] Kurtubiu, po aty, komentimi i ajetit Rra’d, 39.
[33] Kurtubiu, po aty.
[34] Kurtubiu, po aty.
[35] Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq. 960.
[36] En-Nevevij, Sahihu’l-Muslim, po aty, vëll.16, fq. 330; Ali Xhumaja, po aty, fq. 128.
[37] Në këtë rast, nata e kadrit kuptohet si një lloj shtimi i jetës së njerëzve, kur dihet se Allahu në Kur’an, kaptina El-Kadr, ajeti 3, ka thënë: “Nata e Kadrit është më e rëndësishme se një mijë muaj”, e një mijë muaj, janë më se 84 vjet.
[38] Shih: El-Askalanij, Fet’hu’l-Bari…, po aty, vëll. 10, fq. 510.
[39] Nurud-din Es-Sabuni, po aty, fq.134.
[40] El-Askalanij, po aty, vëll. 10, fq. 511; En-Nevevij, po aty, vëll. 16, fq. 429; Abdul Kerim Tetan & Muhamed Edib El-Kilanij, po aty, vëll. II, fq 984; Ali Xhumaja, po aty, fq.128-129.
Mr. Orhan ef. Bislimaj